Strukturalizm Ferdinanda de Saussure'a

Ferdinand de Saussure - uczeń młodogramatyków, wykazał się niezwykłą samodzielnością w postępowaniu badawczym. Zjawiska językowe rozpatruje w powiązaniu, tj. jako system, co miało w dziedzinie metodologii lingwistycznej znaczenie czynu rewolucyjnego. Główne punkty teorii lingwistycznej Saussure'a:

1. Język jest systemem znaków służących do przekazywania myśli, czyli do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności, jest więc urządzeniem znakowym społecznym; na tej podstawie nauka o języku wchodzi w zakres szeroko pojętej nauki o znakach - semiologii. Struktura funkcjonuje na zasadzie automatu, czyli urządzenia samosterującego się w ramach zaprogramowanej dla niego funkcji. Język jest urządzeniem znakowym w ramach struktury społecznej.

2. Na strukturę znaku - signe - składają się: strona oznaczająca - signifiant - i oznaczana - signifie. Obie te strony wzajemnie się warunkują, jedna nie istnieje bez drugiej, lecz każda liczy się w języku tylko na zasadzie podporządkowania się drugiej. Ta dwudzielna koncepcja znaku uwzględnia tylko język i rzeczywistość, człowiek istnieje tu tylko pośrednio w stwierdzeniu, że w signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie dźwięku.

Saussure wprowadził uściślenia do koncepcji znaków języka, znanej już przez Arystotelesa:

1. 1. znak językowy jest arbitralny co do swej formy, ale poza nią jest proporcjonalny w stosunku do oznaczonej rzeczywistości (co jest warunkiem funkcjonowania znaku)

   2. znak językowy ma w przeciwieństwie do znaków wielowymiarowych strukturę linearną, opartą na następstwie czasowo - przestrzennym elementów składowych struktur językowych; mamy tu do czynienia z opozycją systemu (langue) i tekstu (parole).

   3. znak językowy obok znaczenia posiada również wartość. O znaczeniu decyduje relacja signifiant : signifie. O wartości decyduje relacja do innych znaków w systemie.

Koncepcja ta wywołała wiele dyskusji, gdyż:

1. pojęcie znaku (signe) utożsamiano dotąd z signifiant, natomiast u Saussure'a obejmuje on jedno i drugie jako pojęcie nadrzędne

2. koncepcja znaku ma tu charakter binarny (signifiant : signifie), ale w rzeczywistości autor ujmując znak psychologistycznie wprowadza pośrednio czynnik trzeci - człowieka i jego myślenie

3. Język jako system relacji jest formą, a nie substancją. Forma ta dotyczy z jednej strony płaszczyzny fonicznej, a z drugiej pojęciowej, które ze swej strony są warunkowane naturą znakową języka. Do formy danej płaszczyzny (fonicznej lub pojęciowej) należy tylko to, co wywołuje konsekwencje na płaszczyźnie przeciwstawnej, reszta należy do substancji. Wynika to z zasady:

   1. nierozerwalności signifiant i signifie.

   2. istniejącej między nimi proporcjonalności

W ten sposób język jako forma referencjalna pośredniczy między dźwiękami a myślami.

Język jako urządzenie pośredniczące między obu substancjami: foniczna i pojęciową jest

Równocześnie czynnikiem kształtującym i porządkującym w ich zakresie.

4. Język jako system relacji jest urządzeniem funkcyjnym w tym sensie, że forma płaszczyzny fonicznej jest funkcją płaszczyzny pojęciowej i na odwrót. Wynika to z wzajemnego przyporządkowania sobie obu płaszczyzn. W ten sposób forma językowa jest warunkowana funkcją, a funkcja językowa nie istnieje bez formy.

5. Relacje asocjacyjne (=paradygmatyczne) i syntagmatyczne. Poszczególne elementy językowe łączą się z sobą w dwojaki sposób:

   1. na zasadzie relacji asocjacyjnych - tkwią w świadomości mówiących, są wiec poza tekstem, są wielokierunkowe (=tworzą opozycje)

   2. na zasadzie relacji syntagmatycznych - istnieją naocznie w tekście, mają charakter linearny (=tworzą kontrasty)

Oba typy relacji dotyczą wszystkich płaszczyzn języka: fonicznej, morfologicznej, wyrazowej.

6. Język : mówienie (langue : parole). Na pojęcie mowy (langage) składają się dwa jej aspekty: język (langue) i mówienie (parole). Chodziło o odróżnienie języka jako zjawiska społecznego i abstrakcyjnego oraz mówienia jako zjawiska jednostkowego i konkretnego. Język istnieje i w systemie i w tekście, mówienie zaś dotyczy tylko tekstu. Poza tym mówienie jest procesem, język zaś jest i procesem i tworem. Obydwa elementy tej relacji wzajemnie się warunkują, w ten sposób, że mówienie jest realizacją (indywidualną i konkretną) języka, który z kolei jest ideą (abstrakcyjną i społeczną) mówienia.

7. Diachronia : synchronia. Język jest strukturą funkcjonująca w danej epoce, a więc w synchronii, a jednocześnie powstającą w czasie, a wiec w diachronii. „Korzenie teraźniejszości tkwią w przeszłości." Język jest systemem ewoluującym, ale ewolucję czyli diachronie należy traktować również systemowo, każda bowiem jednostka jest elementem składowym określonej struktury.

8. Pozycja języka wśród innych nauk. Językoznawstwo jako nauka o określonego rodzaju systemie znakowym wchodzi w zakres semiologii jako nauki o wszelkiego rodzaju społecznych systemach znakowych, tym samym jest nauką społeczną. Tworzywem substancjalnym języka jest fizjologia (dźwięki) i psychologia (treści psychiczne), jednakże tym co stanowi o jego istocie nie jest substancja (fizyczna i psychiczna), lecz określona immanentna struktura pośrednicząca między signifiant i signifie i wyrażająca się w służbie związanej z nią nierozerwalnie funkcji, polegającej na dźwiękowo - pojęciowej komunikacji społecznej. Językoznawstwo posiada swój własny, nie występujący nigdzie indziej przedmiot badania, własne metody i cele: są nimi forma i funkcja językowa. Powoduje to, że językoznawstwo powinno być nauką autonomiczną. Inne nauki mogą mieć w stosunku do niej znaczenie pomocnicze. Język nie jest konglomeratem różnych dziedzin rzeczywistości wchodzących w zakres logiki, psychologii, fizjologii, socjologii, itp., lecz rzeczywistością całkowicie odrębną, abstrakcyjną, formalno - funkcyjną. Język jako urządzenie znakowe jest zjawiskiem interdyscyplinarnym.

9. Fonologia. Wychodząc od płaszczyzny fonicznej jako najniższej płaszczyzny języka Saussure precyzuje pojęcie najmniejszej jednostki fonicznej jako elementu niesubstancjalnego (elementu langue), opozytywnego, przejawiającego się w różnych konkretnych i jednostkowych postaciach realizacyjnych (parole). Przewartościowując pojęcie fonemu z diachronii na synchronię jednocześnie odrzuca tu sam termin fonem, pozostawiając mu znaczenie pierwotne (inwariantu diachronicznego względnie głoski).